De pyridine-paradox

Pyridine. Dat zegt de meesten van jullie waarschijnlijk niks. Maar als chemicus kom je er vroeg of laat mee in aanraking, omdat dit ogenschijnlijk simpele stofje veel als oplosmiddel gebruikt wordt. Ogenschijnlijk simpel, een zesring met één stikstofatoom. En toch kwam ik er al snel achter dat het spul verwarring zaait in de chemische wereld.
Toen ik zelf vier jaar geleden voor het eerst met pyridine moest gaan werken was de boodschap duidelijk: pyridine is giftig en kan met name mannen onvruchtbaar maken. Werk altijd in de zuurkast en zorg dat je het niet over je vingers krijgt. Wat gezegd werd door de practicumassistenten nam ik uiteraard voor waar aan en ik was voorzichtig.
Later kreeg ik echter in de gaten dat er iets raars aan de hand was. Neem een fles pyridine en bekijk de veiligheidspictogrammen: licht ontvlambaar en schadelijk. Niks bijzonders dus – probeer maar eens een oplosmiddel te vinden waar dat niet op staat. Niets over toxiciteit of andere gevolgen voor de gezondheid. Het duurde niet lang voor ik ontdekte dat er geen bewijs bestaat voor de kwalijke eigenschappen van pyridine. Geruchtmakend is de onaangename en zeer penetrante geur. Iemand moet ooit bedacht hebben dat dat niet gezond kan zijn. Iemand die chemici tot op de dag van vandaag in twee kampen verdeelt. En dat levert vreemde situaties op.
Zo stond ik op het lab bij organische chemie, klaar om daar mijn eerste reactie in pyridine uit te gaan voeren. Een toevallig andere aanwezige op datzelfde lab waarschuwde me: “Als je het af gaat dampen, pak dan de filmverdamper op het andere lab, die in de zuurkast staat. Voor de zekerheid.” Dat was ik dan ook zeker van plan, maar toen dat moment was aangebroken stond er iemand anders op het lab die zag hoe ik aanstalten maakte naar het andere lab te vertrekken met mijn kolfje. Hij keek me vragend aan: “Waar ga je nou heen met dat spul? Dat damp je toch gewoon hier af? Deze pomp is veel beter, anders krijg je het er nooit af!” Ik twijfelde een moment, maar gezien de ervaring van deze persoon nam ik het advies ter harte. Ik probeerde zo netjes mogelijk met de filmverdamper om te gaan, maar kon niet voorkomen dat er af en toe een vleugje pyridine voorbij kwam.
Op één van die momenten kwam eerstgenoemde persoon weer voorbij. Deze liep een beetje rood aan. “Ben je de pyridine nu hier aan het afdampen? Dat is echt niet gezond hoor, voor je het weet ben je onvruchtbaar! Als je het ruikt, is het al te laat. En maak die filmverdamper alsjeblieft goed schoon zeg.”
Vanaf dat moment liep ik braaf met mijn kolfje naar het andere lab, als ik weer pyridine moest afdampen. Tot de dag dat ik een van de professoren een vraag voorlegde over de volgende reactie die ik wilde uit gaan voeren. “Lijkt me een goed plan. Maar de pyridine moet er wel goed af zijn, anders lukt het niet. Voor je begint moet je maar even ruiken of alles er echt af is.” Ik knikte instemmend, maar was in de war. Ruiken of er nog pyridine op zit? Had hij dan werkelijk geen idee van de geruchten of was de scheikunde belangrijker dan de scheikundige? Nou vooruit, deze man was één van de oudste en meest ervaren personen op het lab en had bovendien kinderen. Dan zou het vast allemaal meevallen met dat spul.
Zo geschiedde. Ik kneep mijn ogen dicht, wapperde een beetje met mijn hand boven het kolfje en ademde voorzichtig in door mijn neus. Niets. Ik zuchtte opgelucht en nam me voor de volgende keer toch maar gewoon een chromatogrammetje te maken.